Jordaensmonument te Putte (de tekst op de zerk)

spin off van het uitgebreide artikel over de calvinist Jordaens geschreven ter ere van zijn 430ste verjaardag.

Achtergrondinformatie

Vader Jacques (19 mei 1593) en dochter Elisabeth (gedoopt 26 juni 1617) zijn beiden op 18 oktober 1678 in Antwerpen overleden tijdens de uitbraak van de ‘engelse zweetziekte of zweetkoorts. Ze woedde in ‘t stad in de nazomer van 1678, gedurende drie maanden. De stoffelijke resten van de Jordaensen zijn bijgezet in het familiegraf te Putte (net over de grens), het dichtsbijzijnde kerkhof waar niet-roomskatholieke christenen op een deftige wijze konden worden begraven. Er was hier zelfs een klein kerkje voor hen gebouwd. Op het graf werd een marmeren grafsteen geplaatst, waar de drie op worden vermeld (Jordaens’vrouw, Catharina van Noort was reeds 1659 gestorven). Het kerkje had eind 18de eeuw haar nut verloren, wordt verwaarloosd, en in 1809 afgebroken (dan wel is ze ingestort, de berichten verschillen). Men doet blijkbaar quasi niets met de puinhoop, en ook liggen er (resten van grafstenen) onder het puin. In 1829 worden die terug aan het licht gebracht (zij het beschadigd). Hier een tekening die de vinder (dhr. Pauwelaert-Vermoelen) van de brokstukken maakte (en wat hij nog aan leesbaars meende te zien staan) en de actuele reconstructie.1 (click to enlarge)

schets 1829 (is al deels een reconstructie. veel letters blijkbaar al weggesleten).
na restauratie en ‘reconstructie’ in 1877 (tot heden)

Reconstructie van de tekst

  • na de naam verwacht je ‘schilder’ (of constschilder), of zelfs constrycke schilder een redelijk gebruikelijk naam voor het ambacht, ook standaard aanwezig in actes en grafschriften. In elk geval niet ‘geboren’. De ‘B’ die dhr. Pauwelaert meende te zien, is dan een ‘S’ geweest: ‘conStschilder’ ipv ‘geBoren’.
  • Er zit een fout in de voornaam (jaVques). Vreemd. de ‘V’ zou een ‘C’ moeten zijn.
  • De ontbrekende ‘N’ bij de familienaam van zijn vrouw (Van Noort) is no problem. Er staat een liggend streepje boven ‘VA’ (duidt erop dat een deel van het woord is weggelaten, VA = VAN), waardoor de N eigenlijk de eerste letter van NOORT is.2
  • In het jaartal van Catharina is men het ‘hondertal’ (een ‘C’ in superscript) vergeten.

Hier leet [begr]aven
Iavqves Iordaens [con]s[tschilder]3
binnen Antwerpen [sterf4 den]
18 Oct[ob]e[r] A° 1[678]5
ende
eerbar[e] Catharina va Nort6
Syn huysvrouwe sterf den
17 April A° MVIcLIX.
en de
[J]ovf.r Elisabeth Iordaens
Haerl.7 Dochter sterf den
18 October A° 1678
Christvs is de hope
onser Heerlyckheit.

Het oorspronkelijke monument stond nog op het voormalige kerkhof (het hek, omheining, was in 1844 door koning Willem te dier plaatse aangebracht om de overgebleven zerken (er waren er 3 teruggevonden die reconstrueerbaar leken) te beschermen, uit piëteit dus.

oude ansichtkaart van het Jordaensmonument. Hier is het hek nog duidelijk zichtbaar.

De originele tekst van de grafzerk

In de 18de eeuw moet J.B. Van der Straelen de zerk nog gezien hebben en de tekst overgeschreven, aldus P. Génard in zijn Notice sur Jordaens 1852 in Messager des sciences et des arts8 In 1855 verscheen de transcriptie van de aantekeningen van Van der Straelen, eveneens in een voetnoot, in het boek over de registers van het Sint Lukasgilde.9 Ik neem die hieronder over. Er was meer kritiek op de voorgestelde reconstructie. Zo signaleerde – in een krantenartikel dat de oprichting van het monument aankondigt (het Volksbelang 14/04/1877) – de fouten in kwestie en suggereert de correcte tekst (hij zal de notice hebben gekend). Hij wijt de fouten trouwens niet aan het comité of de architect (Cuypers), maar aan de ‘hersteller’ (steenhouwer/graveur) die het origineel niet gezien heeft en een ‘onnauwkeurige gissing’ heeft gedaan. Lijkt me sterk (don’t shoot the pianist). Het enige probleem met Van der Straelen’s transcriptie is dat deze ook retouches lijkt te bevatten (de naam ‘Jacques’ lijkt gecorrigeerd). Alle drie de jaartallen zijn in Arabische cijfers, terwijl de originele steen minstens bij Catharina Romeinse cijfers heeft. Wel overtuigend vind ik de retouche van HAERE DOCHTER in HAERL DOCHTER (hun dochter), waarmee Elisabeth ook bij Jacques hoort. Wat me wel quasi zeker lijkt: dit is de tekst zoals ze op de grafsteen had moeten staan. Wat gezien de teruggevonden brokstukken eigenlijk onmogelijk is, is dat de vermelding van de bijbeltekst Coloss. 1,27 er zó zou hebben opgestaan. Maar – Platoons gezegd – dit is wel de ‘idee’, al de rest zijn ’emanaties, afschaduwingen’.

HIER LEET BEGRAVEN
JACQUES JORDAENS CONSTSCHILDER
BINNEN ANTWERPEN STERF DEN
18 OCTOBER A° 1678
ENDE
D’EERBARE CATHARINA VAN NOORT
SIJN HUYSVROUWE STERF DEN
17 APRIL A° 1659.
ENDE
JOUFFR. ELISABETH JORDAENS
HAERL. DOCHTER STERF DEN
18 OCTOBER A° 1678
CHRISTUS IS DE HOPE
ONSER HEERLIJCKHEIT. COLOSS. 1, 27.

Dick Wursten 25 mei 2025

  1. Messager des sciences et des arts, 1833
  2. Men schreef toen ook namen nog ‘fonetisch’ en er was geen schoolmeester die uniformisering afdwong. NB: deze naam ligt ook op de breuklijn dus voor discussie vatbaar.
  3. ‘constryck schilder’ zou nog beter zijn, maar wellicht te lang om op de steen te passen. de V in IaVques is vreemd.
  4. versta: “is gestorven’
  5. Romeinse cijfers is vreemd, gezien Elisabeth 1678 heeft
  6. ‘Van Noort’
  7. ‘HAERL. = HAERLIEDEN = hun, ipv HAERE
  8. jg. 1852, p. 221-2 in een voetnoot, waar hij de tekst ook opneemt
  9. Van der Straelen-Moons, Jaerboek der vermaerde en kunstryke gilde van Sint Lucas binnen de stad Antwerpen... Peeters-Van Genechten, 1855, (p. 125)