In oktober van vorig jaar verscheen als voorbereiding van de 500ste verjaardag van de Boerenoorlog in 2025 een boek van Lyndal Roper: Für die Freiheit, der Bauernkrieg 1525, uitgave S. Fischer, Frankfurt am Main 20241. Dit boek heeft de intrinstieke kwaliteit om het basiswerk te worden, temeer daar er er (relatief) weinig syntethiserende wetenschappelijke literatuur over te vinden is. In dit boek vertelt Luther-biografe Lyndal Roper het verhaal van de grootste massabeweging in Europa vóór de Franse Revolutie. Boerenopstanden op zich waren er al wel eerder geweest, maar in deze – van 1525 – speelden godsdienstige motieven een grote rol.
Lyndal Roper brengt in dit boek de opstandelingen en hun utopie (hun droom) tot leven, en hoe die in bloed is gesmoord. In het Rooms-Duitse Rijk zijn immers naar schatting 70.000 doden gevallen tijdens de diverse periodes van wat men nu met een koepelterm ‘de boerenoorlog’ noemt. Dat is 0,5 % van de bevolking. Het was een opstand (beter nog ware het te spreken van een meervoud) van boeren en lage edelen die begon in het Zwarte Woud en de Elzas, maar die zich in de laatste fase afspeelde in een vrijwel alle regio’s van wat wij nu Duitsland noemen. De opstandelingen verzetten zich tegen het lijfeigenschap (letterlijk te verstaan!), en de eisen die aan hen gesteld werden in de vorm van geld en diensten. Het ging hen om vrijheid, rechtvaardigheid en een goed leven. Zeker. Maar het ging hen ook om meer: om de visie (of het visioen) van een Gode welgevallige regering. Bezieling en inspiratie haalden zij uit de bijbelverhalen en uit wat er tot hen doordrong van de prediking van Martin Luther en de zijnen.
“En zo verlieten ze hun dorpen, sloegen hun kampen op in het open veld, drongen kloosters binnen en genoten de wijn in hun kelders. Geïnspireerd door het vuur van de Reformatie volgden ze echter niet zozeer de weg van Maarten Luther, maar luisterden gefascineerd naar de preken van de charismatische prediker Thomas Müntzer.”
Thomas Müntzer haalde zijn inspiratie (voorbeeld, model) uit de bijbel. Hij noemt zich een tweede Gideon, een Jozua, een profeet. Hij leefde in voortdurende verwachting van het Laatste Oordeel. Als prediker heeft hij succes en krijgt heel wat mensen op zijn hand. Luther zal hem in het begin daarom verdedigen maar later zal die vriendschap omslaan. Müntzer zal de mensen aanspreken als ‘broeders’ en als zij de grote ideeën van gelijkheid willen omzetten in de praktijk, zal hij van hen een eed vragen om Gods rijk te vestigen. Hij predikt met autoriteit. God heeft immers de zwakken op het oog om de sterken te confronteren. Zijn model is Christus die door zijn lijden verhoogd werd; het is een zonde om aan zichzelf te denken, men moet zichzelf wegdenken. In zijn preken belooft hij een overwinning die van boven komt, zonder slag of stoot. Als echter de landheren met hun ruiters aankomen … De opruiende preken leidden al snel tot plunderingen, moord en brandstichtingen. Honderden kastelen en kloosters werden deels of zelfs volledig vernietigd. De boeren beriepen zich met name op de Twaalf artikelen van Memmingen (1525) (zie verderop),
Müntzer werd geboren in 1489, kreeg een humanistische opleiding , werd priester, maar kwam onder invloed van de zich uitbreidende reformatie, huwde een gewezen non Ottilie von Gersen. Luther beval Müntzer in 1520 aan voor een pastoraat in Zwickau. Maar de opvattingen van Müntzer verschilden radicaal van die van Luther. Hij was ervan overtuigd dat vertrouwen in de redding die door Christus was gegeven, nog geen echt geloof was; het moet tot stand komen in een innerlijk proces van lijden, waarin de mens het lijden van Christus begrijpt. Het Laatste Oordeel en de onmiddellijk daarop volgende regering van Christus op aarde staan voor de deur. Dus viel hij de “priesters” van de oude kerk aan en al snel ook de “doctoren” van de Reformatiebeweging, zeggende dat zij de zuivering van het christendom alleen maar in de weg stonden. In zijn werk “Tegen het geestloze, zachtmoedige vlees van Wittenberg” bevestigde hij zijn overtuiging dat de nieuwe theologie van de Reformatie ook alleen de heerschappij van de goddelozen ondersteunde. Hij reisde door de opstandige gebieden en werd gesterkt in zijn opvatting dat priesters en vorsten het gewone volk alleen maar van het geloof afhielden, maar dat de boeren de werktuigen waren voor de apocalyptische zuivering die hij nodig had. Hun opstand schept de voorwaarde voor een wereld waarin de juiste verkondiging kan plaatsvinden. Müntzer moedigde de boeren aan om Gods oordeel uit te voeren: “Daarom zolang het vuur heet is, laat je zwaard niet koud worden!”2 Het komt tot een strijd waarbij tussen rond de 70.000 boeren zijn omgekomen. Hoewel sommige edelen en ridders zich bij hen aansloten, konden ze niet winnen van de overmacht van de landheren. Boeren in het Rooms-Duitse Rijk verloren elk statuut en werden eigendom van de landheer; dit zou duren tot in de 19e eeuw. De vorsten met grote territoria namen de invloed over van kleine landadel, die nog meer verpauperd was dan voorheen.
Wikipedia zegt het zo:
“ De Slag bij Frankenhausen was de beslissende veldslag in de Duitse Boerenoorlog. Het Duitse vorstelijke leger viel op 15 mei 1525 een grote groep opstandelingen aan onder leiding van Thomas Müntzer. Deze hadden besloten zich niet te verzetten tegen de aanval, omdat ze vertrouwden op Gods bescherming. Vervolgens werden Müntzers volgelingen dan ook zonder genade afgeslacht. Uiteindelijk kreeg Müntzer zelf de doodstraf door onthoofding. Ter herinnering aan deze slag is op een heuvel ten noorden van Bad Frankenhausen/Kyffhäuser een museum met een groot panoramaschilderij gebouwd. Deze heuvel heet sinds de slag van 1525 de Schlachtberg.”
„Het is moeilijk te geloven hoe alle heersers, ridders en regenten in heel Duitsland zo ontmoedigd waren dat zelfs tien boertjes zonder harnas een onneembaar kasteel konden innemen. – Daarna keerde het tij weer, zodat één enkele ruiter tien boeren gevangen kon nemen.” – Friedrich Myconius (1490-1546) (vriend van Luther)
Uit een vraaggesprek met de auteur van het voormelde werk nog dit:
“Luther en Müntzer hadden veel gemeenschappelijk, maar Luther stelt zich aan de zijde van de overheid en schrijft uiteindelijk zijn traktaat ‘Wider die mörderischen und rauberischen Rotten der Bauern’ (‘Tegen de moorddadige en roofzuchtige bendes van de boeren’) . Hij vind het fanatisme bij Müntzer problematisch. Müntzer denkt echter niet zozeer logisch, maar in beelden en streeft – heel concreet – naar een broederlijkheid tussen de mensen. De boeren eten samen, en trekken voortdurend samen op. Misschien heeft dat ook wel veroorzaakt dat ze zich zelf hebben overschat. Ten diepste was het een strijd tegen het uitgesloten worden, tegen een ongelijke verdeling van wat het land voortbrengt. De vraag die zij stellen is of een opstapeling van goederen (i.e. geld) automatisch het bezit van macht legitimeert. Naast haat tegen de grootgrondbezitters, afgunst op de kloosters en de monniken, haalden de boeren hun kracht uit hun geloof. In de veldslag zongen zij “Kom, Heilige Geest”.
In Memmingen werden de eisen van de boeren geformuleerd in de “Twaalf Artikelen”, waarin werd opgeroepen tot een rechtvaardiger orde en de afschaffing van lijfeigenschap en belastingen (zie daarover verder). Zij waren gericht op de gemeenschap en niet op een ‘individueel recht’ of bezit.
Een democratische toekomst heeft geheugen nodig
Als u ooit in de buurt komt van Mühlhausen of Bad Frankenhausen moet u zeker het plaatselijke cirkelvormig museum bezoeken dat volledig aan de Boerenoorlog gewijd is. De kunstschilder Werner Tübke – na 10 jaar voorbereiding – beëindigde in 1987 zijn monumentale uitbeelding van de oorlog – met als voorlopige titel: de Frühbürgerliche Revolution in Deutschland – in een rondgaand panorama.3 Het rondgaand schilderij heeft een hoogte van 14 meter en loopt rond over 123 meter.
Indertijd werd Müntzer omwille van de gelijkheid tussen de mensen die hij predikte en de broederlijkheid die hij eiste van zijn mensen geëerd door het toenmalige Oost-Duitse bewind. Zijn beeltenis kwam als illustratie op een bankbiljet en veel straten werden naar hem genoemd. De DDR noemde hem een voorloper van het communisme.
Vandaag wordt de oorlog omwille van die 500 jaar op verschillende plaatsen in Duitsland herdacht. Veel is daarbij al gebeurd. Algemeen thema in juni was ‘Utopie van een goed leven op het platteland’, met voordrachten met uitlopers tot het thema van de klimaatcrisis, voedselzekerheid, en Thomas Müntzer. Met ontmoetingen rond de vraag van 500 jaar geleden en van vandaag: hoe kunnen we een eerlijke en rechtvaardige samenleving creëren, hoe kunnen we verschillende belangen met elkaar in evenwicht brengen, hoe kunnen we onze natuurlijke hulpbronnen beschermen? Met toeristische uitstappen in Mühlhausen en „Freiheitsleuchten“ en activiteiten tot in november.
_____________________________
De twaalf Artikelen van Memmingen van 1525 (zie ook hoger)
Op 15 en 20 maart 1525 kwamen de boeren opnieuw bijeen in Memmingen en namen na verder beraad de Twaalf Artikelen aan. De Twaalf Artikelen werden binnen de volgende twee maanden gedrukt met een totale oplage van 25.000 exemplaren, wat enorm was voor die tijd, en werden verspreid over het hele grondgebied van het Heilig Roomse Rijk.
Het volgende is een ruwe vertaling van de tekst van de Twaalf Artikelen.
- Elke gemeente zou het recht moeten hebben om haar Pfarrer (voorganger, priester) te kiezen en hem te ontslaan als hij zich ongepast gedraagt. De voorganger zou het Evangelie luid en duidelijk moeten verkondigen, zonder enige menselijke toevoeging, omdat in de Schrift staat geschreven dat we alleen door waar geloof tot God kunnen komen.
- De voorgangers moeten betaald worden uit de grote tiende ( = een feodale belasting geheven door de grondeigenaars). Een eventueel overschot moet worden gebruikt voor de arme dorpen en de betaling van de oorlogsbelasting. De kleine tiende moet worden opgegeven omdat het door mensen is gemaakt (en niet op de Bijbel is gebaseerd), want de Here God schiep vee vrij voor de mens.
- Het is tot nu toe de gewoonte geweest dat we lijfeigenen genoemd werden, wat jammerlijk is aangezien Christus ons allen met zijn kostbaar bloed verlost en gekocht heeft zowel de herder als de hoogste, niemand uitgezonderd. Daarom volgt uit de Schrift dat we vrij zijn en willen zijn.
- Het is onbroederlijk en niet in overeenstemming met het Woord van God dat de arme man geen macht heeft om wild, gevogelte en vis te vangen. Want toen de Here God de mens schiep, gaf hij hem gezag over alle dieren, de vogels in de lucht en de vissen in het water.
- De heren eigenden zich de bossen toe. Als de arme man iets nodig heeft, moet hij het kopen voor het dubbele van het geld. Daarom moet al het hout dat niet is gekocht (d.w.z. voormalige stadsbossen die veel heersers zich hadden toegeëigend) worden teruggegeven aan de gemeenschap, zodat iedereen in zijn behoeften voor de bouw en brandhout kan voorzien.
- We moeten ter wille van de gedwongen arbeid die van dag tot dag toeneemt, verstand hebben en ons niet zo belasten, zoals onze ouders deden, alleen volgens het Woord van God?
- De heersers zouden de diensten van de boeren niet verder moeten verhogen dan wat was vastgesteld op het moment van de toekenning? (Een verhoging van de belasting zonder overeenstemming was heel gewoon.)
- Veel landgoederen kunnen de pachtbelasting niet dragen. Eerlijke mensen zouden deze landgoederen moeten inspecteren en het bedrag opnieuw moeten schatten naar billijkheid, zodat de boer zijn werk niet tevergeefs doet, want elke dagarbeider is zijn loon waard.
- Vanwege de grote overtredingen (met gerechtelijke boetes) worden steeds nieuwe statuten opgesteld. Men straft niet naar de aard van de zaak, maar naar eigen goeddunken (verhoging van straffen en willekeur bij veroordelingen waren gebruikelijk). Het is onze mening dat we moeten straffen volgens de oude geschreven straf, waarnaar de zaak is behandeld, en niet naar eigen goeddunken.
- Sommigen hebben zich weiden en akkers toegeëigend die toebehoren aan een gemeenschap (gemeenschappelijk land dat oorspronkelijk beschikbaar was voor alle leden). We willen ze weer in onze gemeenschappelijke handen nemen.
- De belasting bij het sterven (‘Totfall’, een soort erfbelasting) moet volledig worden afgeschaft, en weduwen en wezen zullen nooit zo schandelijk worden beroofd tegen God en eer.
- Als het onze beslissing en definitieve mening is, als een of meer van de hier geplaatste artikelen niet in overeenstemming zijn met het Woord van God…, dan zullen we ons daarvan onthouden als het ons wordt uitgelegd op basis van de Schrift. Als we nu een aantal artikelen zouden mogen lezen en later zou blijken dat ze onjuist waren, zouden ze vanaf dat uur dood en verdwenen zijn. Op dezelfde manier willen we ons echter ook het recht voorbehouden als er nog meer artikelen in de Schrift zouden staan die in strijd zouden zijn met God en een last voor onze naaste.
Bron: https://de.wikipedia.org/wiki/Zw%C3%B6lf_Artikel
D. Rouges
NOTEN
- Ook in het Engels : Summer of Fire and Blood, the German Peasants‘ War‘ . Zie verder bvb. Gabriel Mützenberg: Thomas Müntzer ou l’Illuminisme sanglant, uitgave Belle Rivière, Lausanne 1987
- Zie https://www.luther2017.de/de/reformation/und-ihre-menschen/thomas-muentzer/index.html
- Een indruk krijgt u in http://www.panorama-museum.de/de/virtueller-rundgang.html